Ξένες ταινίες άμεσου ελληνικού ενδιαφέροντος (1897-1913). Μέρος πρώτο: Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 στον κινηματογράφο

ΟΙ ΤΑΙΝΙΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΤΟ 1897

Η επιθυμία πολλών θα πραγματοποιούταν τον Απρίλιο του 1897, όταν η Ελλάδα βρέθηκε στο επίκεντρο του κινηματογραφικού ενδιαφέροντος με αφορμή μια μαύρη σελίδα της ιστορίας της, τον αποκα­λούμενο και ως «ατυχή» ελληνοτουρκικό πόλεμο των 30 ημερών, τον πρώτο κινηματογραφημένο πόλεμο στην ιστορία.
Όλα οφείλονται στην πρωτοπόρο διάθεση του διάσημου Βρετανού πολεμικού ανταποκριτή, Φρέντερικ Βίλιερς, που βρισκόταν στην πρώτη γραμμή του πυρός ανά την υφήλιο από το 1876, ενώ το 1897 βρέθηκε στην Ελλάδα ως απεσταλμένος των εφημερίδων The Standard και Black and White. Δεν ήταν ο πρώτος που σκέφτηκε να χρησιμοποιήσει την κινηματογραφική κάμερα για την καταγραφή του πολέμου. Στη Βρετανία υπήρχαν δημοσιεύματα που σχολίαζαν πόσο εντυπωσιακό θα ήταν, αν πέραν των φωτογραφιών υπήρχε η δυνατότητα να δημοσιευτούν και «κινούμενες εικόνες» από τα πεδία των μαχών, οι οποίες δεν θα ήταν περισσότερο βίαιες - έτσι πίστευαν αφελώς! - συγκριτικά με άλλες δραστηριότητες, που είχαν ήδη κινηματογραφηθεί, όπως το μποξ.

Ωστόσο, ο Βίλιερς ήταν εκείνος που δεν έμεινε στη θεωρία, αλλά προχώρησε σε πράξεις. «Όταν ξέσπασε αυτός ο μικρός πόλεμος, σκέφτηκα έξυπνα ότι οι κινηματογραφικές φωτογραφίες της μάχης θα ευ­χαριστούσαν και θα εντυπωσίαζαν το κοινό. Η κινηματογραφική κάμερα ήταν τότε στα γεννοφάσκια της, έτσι με σημαντικά έξοδα πήρα μία στο μέτωπο» εξηγεί στην αυτοβιογραφία του, ενώ σε άλλο σημείο της περιγράφει πώς συνδύαζε τις ιδιότητες του οπερατέρ και του δημοσιογράφου: «Από το μπαλκόνι του σπι­τιού (σ.σ. στο Βόλο) μπορούσα κάθε πρωί να δω πότε οι Τούρκοι άνοιγαν πυρ στο Βελεστίνο. Τότε πήγαινα οδικώς μαζί με τον εξοπλισμό της κάμεράς μου στο πεδίο της μάχης παίρνοντας το ποδήλατο μαζί μου στην άμαξα. Μόλις εξασφάλιζα λίγα πλάνα, αν οι Τούρκοι πίεζαν πολύ σκληρά τις γραμμές μας, έριχνα την κάμε­ρά μου στο όχημα και την έστελνα εκτός δράσης....».


Σκίτσο του Φρέντερικ Βίλιερς, που δημοσιεύτηκε στην
εφημερίδα The Sun της Νέας Υόρκης στις 18.10.1914

Μετά τη λήξη του πολέμου ο Βίλιερς βρέθηκε στην Κρήτη, όπου επίσης τράβηξε πλάνα. Σύμφωνα με τον παρόντα πολεμικό ανταποκριτή Γ. Κόιν, ο Βίλιερς κινηματογράφησε τουλάχιστον κάποιες πανηγυρι­κές σκηνές στον κόλπο του Ηρακλείου (Κάντια) με αφορμή την επέτειο ενθρόνισης της βασίλισσας Βι­κτορίας, οι οποίες όμως δεν εντάχθηκαν στην ολοκληρωμένη ταινία, όπως προβλήθηκε στη Βρετανία λί­γες εβδομάδες αργότερα. [βλ. και σημ. 1]

Στις 2 Αυγούστου 1897, στη Sussex Daily News διαφημίζονταν «ΚΙΝΟΥΜΕΝΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ, ληφθείσες στο ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ από τον Κ. ΦΡΕΝΤΕΡΙΚ ΒΙΛΙΕΡΣ, το Διάσημο Πολεμικό Καλλι­τέχνη και Ανταποκριτή». Η ταινία περιείχε 13 σκηνές με τους εξής τίτλους:
1. Relieving Guard on the Bastion - Crete  [Αντικαθιστώντας φρουρό στον προμαχώνα - Κρήτη]
2. The «Bersigliere» Italian Contingent - to the Front!!! [Οι Ιταλοί Μπερσιλιέρε - στο Μέτωπο!]
3. French Guard at the Custom House - Crete. [Γάλλος φρουρός στο Τελωνείο - Κρήτη]
4. Street Scene near the Suda Gate - Crete  [Δρόμος κοντά στην πύλη της Σούδας - Κρήτη]
5. The Commander of H.M.S. «Bruiser» Landing with Despatches.
  [Ο καπετάνιος του «Μπρούζερ» αγκυροβολεί με αποστολές]
6. Seaforth Highlanders taking Mountain Battery out of Action.
  [Οι Σίφορθ Χαϊλάντερς οδηγούν την Ορεινή Μεραρχία εκτός δράσης]
7. Greek Irregulars (Brigands). [Ελληνικό σώμα Ατάκτων (Ληστές)]
8. English War Correspondents with the Greek Troops.
  [Άγγλοι πολεμικοί ανταποκριτές με τους Έλληνες στρατιώτες]
9. Reception at the British Consulate (Volo) after the Surrender.
  [Υποδοχή στο βρετανικό προξενείο (Βόλος) μετά την παράδοση]
10. «An Alarm» - The Greeks Open Fire.  [«Συναγερμός» - Οι Έλληνες ανοίγουν πυρ]
11. In the Trenches.  [Στα Παραπήγματα]
12. The Capture of Domoko.  [Η κατάληψη του Δομοκού]

13. Inhabitants in Flight. [Άμαχοι σε φυγή]

Ενώ όμως πολλά χρόνια αργότερα, με αφορμή την επανεμφάνισή του ως πολεμικού κινηματογραφι­στή κατά τους δύο βαλκανικούς και τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, οι αμερικανικές - και όχι μόνο - εφη­μερίδες περιέγραφαν τον Βίλιερς ως τον πρώτο που «πειραματίστηκε» με την κινηματογραφική κάμερα σε πεδίο μάχης (κάνοντας σαφή αναφορά στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897), αρχικά ο ίδιος απέφευγε κάθε σχετική αναφορά. Για παράδειγμα σε συνέντευξή του τον Ιούλιο του 1899, με αφορμή διάλεξη που θα έδινε στην Αυστραλία σχετικά με τις εμπειρίες του από την πρόσφατη αποστολή του στο Σουδάν, ο Βίλιερς διηγήθηκε μεν ορισμένα περιστατικά από τον ελληνοτουρκικό πόλεμο (π.χ. πώς είχε καταφέρει ν’ αποσπάσει από τον Εμβέρ Μπέη την πληροφορία για την επίθεση των Τούρκων στο Δομοκό από το προηγούμενο κιόλας βράδυ), όμως δεν ανέφερε λέξη για την καινοτομία που αναμφίβολα συνιστούσε η χρήση κινηματογραφικής κάμερας.

Η εξήγηση δόθηκε εμμέσως στα πλαίσια διάλεξής του στο Περθ τον Απρίλιο του 1916. Τότε ο Βίλιερς αναφέρθηκε μεταξύ άλλων στις «ανεπιτυχείς προσπάθειες να εξασφαλίσει κινούμενες εικόνες από τις μάχες του ελληνοτουρκικού πολέμου και πώς οι ταινίες του υπερνικήθηκαν από ψεύτικες παραγωγές, οι οποίες είχαν απήχηση στο γούστο του κοινού λόγω του δραματικού τους τόνου, που με τα μέσα της εποχής δεν μπορούσε ν’ αποτυπωθεί στην κάμερα σε πραγματικές συνθήκες πολέμου». Αυτές οι ψεύτικες παρα­γωγές, για τις οποίες ο πληγωμένος συναισθηματικά Βίλιερς θα έκανε ειδική αναφορά στην αυτοβιογραφία του, ήταν οι ταινίες του πρωτοπόρου Γάλλου σκηνοθέτη Ζορζ Μελιές.

Ο ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΕ ΤΑΙΝΙΕΣ ΜΥΘΟΠΛΑΣΙΑΣ

Οι ταινίες του Μελιές γυρίστηκαν την άνοιξη του 1897 και μάλιστα ήταν οι πρώτες που γυρίστηκαν στο νέο του στούντιο λίγο έξω από το Παρίσι. Όμως το κοινό της εποχής δεν είχε ιδιαίτερες κινηματο­γραφικές γνώσεις και δεν μπορούσε να διακρίνει εύκολα το ψεύτικο. Ό,τι έβλεπε στην οθόνη του κινημα­τογράφου, το αποδεχόταν ως αυθεντικό. Και η ατυχία του Βίλιερς ήταν ότι οι ταινίες του Μελιές όχι απλά προβλήθηκαν πριν τις δικές του, αλλά ήταν αρκετά εντυπωσιακές.

Στο πόνημά του «Πόλεμος και κινηματογράφος στην Ελλάδα» (ειδική έκδοση του Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καλαμάτας το 2002) ο Νίκος Θεοδοσίου αναφέρει τους τίτλους τεσσάρων ταινιών, όπως δημοσιεύτηκαν στον κατάλογο «The Optical Magic Lantern Journal Annual 1897-8»:
18. Μωαμεθανοί κάτοικοι της Κρήτης σφάζουν Έλληνες Χριστιανούς
19. Τούρκοι επιτίθενται σε σπίτι που υπερασπίζονται Έλληνες (Τύρναβος).
20. Ο Έλληνας πολεμιστής «Γιώργος» βομβαρδίζει το κάστρο της Πρέβεζας.
21. Εκτέλεση Έλληνα κατασκόπου στα Φάρσαλα.

Στην επίσημη φιλμογραφία του Ζορζ Μελιές, όπως τη συνέταξε ο Jacques Malthête, οι ταινίες ανα­φέρονται ως εξής:
106. Η κατάληψη του Τυρνάβου (La prise de Tournavos)
107. Εκτέλεση κατασκόπου (Exécution d’un espion)
108. Σφαγές στην Κρήτη (Massacres en Crète)
110. Ναυμαχία στην Ελλάδα (Combat naval en Grèce)

Από τις ταινίες αυτές διασώζονται οι δύο. Η μία, διάρκειας περίπου ενός λεπτού, αναπαριστά μια σκη­νή ναυμαχίας. Συνοπτικά, το σενάριο έχει ως εξής: Ένας αξιωματικός (προφανώς Έλληνας) καλεί τους ναύτες να συγκεντρωθούν στο κατάστρωμα. Πράγματι, αυτοί μαζεύονται γύρω από κάτι βαρέλια, ενώ ο αξιωματικός προσπαθεί με τα κιάλια του να εντοπίσει τον εχθρό. Σε κάποια στιγμή, το βλέμμα του γυρίζει προς τη μεριά της κάμερας κι εκείνη ακριβώς τη στιγμή το πλοίο βομβαρδίζεται – ένα αρκετά εντυπωσια­κό εφέ για τα φτωχά δεδομένα της εποχής.

Η δεύτερη σωζόμενη ταινία είναι η «Κατάληψη του Τυρνάβου», διάρκειας 58΄΄. Εδώ βλέπουμε υπο­τιθέμενους Έλληνες στρατιώτες να στέκονται γύρω από βαρέλια στο εσωτερικό αυλής, στρέφοντας τα πυρά τους εναντίον του εχθρού. Σύντομα οι Τούρκοι γκρεμίζουν την πόρτα και υπερπηδούν το φράχτη, ενώ οι Έλληνες τρέπονται σε φυγή. Οι Τούρκοι προσπαθούν στη συνέχεια να γκρεμίσουν την πόρτα του σπιτιού. Τελικά ρίχνουν δυναμίτιδα και εισβάλλουν μέσα. Σ’ ένα μυημένο ελληνικό μάτι, που γνωρίζει πώς είναι ο Τύρναβος, το γεμάτο μιναρέδες σκηνικό παραπέμπει περισσότερο στις «Χίλιες και μία νύ­χτες» αποκαλύπτοντας τον πρόδηλα πλαστό χαρακτήρα της σκηνής, όμως από τους Ευρωπαίους θεατές της εποχής η αστοχία περνούσε απαρατήρητη.

Τέλος, αν και δεν διασώζεται, γνωρίζουμε το περιεχόμενο και μιας τρίτης ταινίας του Μελιές, πιθα­νότατα εκείνης με θέμα τις «σφαγές στην Κρήτη». Τις πληροφορίες μας τις έχει δώσει ο Βίλιερς μέσω της αυτοβιογραφίας του, αφηγούμενος πώς έμαθε για την ύπαρξη των ταινιών του Γάλλου κινηματογραφιστή επιστρέφοντας στη Μ. Βρετανία, πολύ πριν προβληθούν οι δικές του:
«Ήταν μεγάλη απογοήτευση ν’ ανακαλύψω ότι αυτές οι ταινίες δεν είχαν καμιά αξία στην κινημα­τογραφική αγορά, καθώς όταν επέστρεψα στην Αγγλία, ένας φίλος, γενικά κανονικής ευφυίας, μου είπε:
Αγαπητέ μου Βίλιερς, είδα κάποιες θαυμάσιες εικόνες από τον ελληνικό πόλεμο χθες το βράδυ”.
Από την περιγραφή του ήξερα ότι οπωσδήποτε δεν ήταν δικές μου. Αναρωτήθηκα γι’ αυτό, επειδή η κάμερά μου ήταν η μοναδική που πέρασε από το ελληνικό τελωνείο κατά τη διάρκεια της εκστρατεί­ας. Τότε μου περιέγραψε μια από τις σκηνές:
Τρεις Αλβανοί διέσχισαν έναν πολύ λευκό, σκονισμένο δρόμο κατευθυνόμενοι σε μια καλύβα στα δεξιά της οθόνης. Καθώς την πλησίαζαν, άνοιξαν πυρ. Μπορούσες να δεις τις σφαίρες να χτυ­πούν το στόκο του κτιρίου. Τότε, ένας από τους Τούρκους με την άκρη του σπαθιού του διέλυσε την πόρτα της καλύβας, μπήκε μέσα και έβγαλε στα χέρια του μια αξιαγάπητη, νεαρή Αθηναία. Την έβλε­πες ν’ αμύνεται και ν’  αγωνίζεται για την ελευθερία της. Ένας γέρος άνδρας, προφανώς ο πατέρας του κοριτσιού, βγήκε από το σπίτι για να τη σώσει, όταν ο δεύτερος Αλβανός τράβηξε το γιαταγάνι από την ζώνη του κι έκοψε το κεφάλι του γέρου άνδρα”.
Στο σημείο αυτό ο φίλος μου ενθουσιάστηκε. “Το κεφάλι”, είπε, “κυλιόταν στο μπροστινό μέρος της εικόνας”. Δεν θα μπορούσε να είναι πιο ξεκάθαρο.
Δεν ύψωσα τη φωνή μου ούτε χαμογέλασα ειρωνικά. Ήρεμα τον ρώτησα “Έχεις δει ποτέ κινη­ματογραφική κάμερα;”
Όχι”, απάντησε.
Λοιπόν, πρέπει να την τοποθετήσεις πάνω σ’ έναν τρίποδα” είπα “και να ρυθμίσεις το φακό, προτού μπορέσεις να τραβήξεις μια εικόνα. Μετά πρέπει να γυρίσεις το χερούλι, όπως περίπου το μύλο του καφέ, χωρίς βιασύνη ή ενθουσιασμό. Δεν μοιάζει καθόλου με φωτογραφία από στιγμιαία κόντακ τσέπης.
Τώρα απλά σκέψου αυτήν τη σκηνή που μου περιέγραψες τόσο ζωηρά. Φαντάσου τον άνδρα που γυρνούσε το χερούλι να λέει πειστικά, “Τώρα, κ. Αλβανέ, προτού κόψεις το κεφάλι του ηλικιω­μένου κυρίου, έλα λιγάκι πιο κοντά. Ναι, αλλά λίγο πιο αριστερά, παρακαλώ. Σ’ ευχαριστώ. Τώρα, κοίταξε όσο πιο άγρια μπορείς και κόψε”. Ή “Εσύ, Αλβανέ νούμερο 2, κάνε αυτό το παλιοθήλυκο να χαμηλώσει λιγάκι το σαγόνι της και συνέχισε να τη χτυπάς όσο πιο ευγενικά γίνεται”...”.
Μια διάσημη εταιρία έξω από το Παρίσι γύρισε αυτές τις ταινίες και από τότε πολλοί άλλοι με πα­ρόμοια πρόθεση ικανοποίησαν τους θαυμαστές του κινηματογράφου. Ο Μπάρνουμ και ο Μπέιλι, αυτοί οι θαυ­μάσιοι Αμερικανοί άνθρωποι του θεάματος, σωστά υποστήριξαν ότι στο κοινό αρέσει να το κοροϊδεύουν»

Δεν είναι εύκολο να προσδιορίσουμε, αν είτε οι αυθεντικές ταινίες του Βίλιερς είτε οι πλαστές του Μελιές προβλήθηκαν ποτέ στην Ελλάδα. Από τις στήλες δημοσίων θεαμάτων ορισμένων εφημερίδων γνωρίζουμε μεν ότι από τις 9 Απριλίου 1900 (Πάσχα) στο «Βαριετέ» της πρωτεύουσας ξεκίνησε να προ­βάλλεται «Αμερικανικός φωνογράφος και κινηματογράφος με εικόνας εξόχους και προ πάντων με τον ελ­ληνικόν στρατόν μεταβαίνοντα εις μάχην», όμως θα ήταν παράτολμο να μιλήσουμε για ταινίες σχετικές με τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. [Αντίστοιχα, την επομένη και το Σκριπ υπαινισσόταν στη στήλη Δημοσίων Θεαμάτων την προβολή ταινιών με «τας πλείστας των μαχών του ελληνικού στρατού».]

Πιθανόν επρόκειτο για άσχετες σκηνές, που για λόγους ρεκλάμας και μόνο εμφανίζονταν να αναπαρι­στούν δήθεν τον ελληνικό στρατό, ενώ υποτίθεται ότι ετοιμαζόταν για κάποια μάχη. Άλλωστε, δεν υπήρ­χε κάποιο άλλο δημοσίευμα εφημερίδας, που να σχολίαζε έστω και σε δυο γραμμές τις ταινίες αυτές, όπως εύλογα θα υπέθετε κάποιος, αν αφορούσαν πράγματι Έλληνες στρατιώτες.

* * *
Όμως δεν ήταν μόνο οι ταινίες του Βίλιερς ή οι σκηνές μυθοπλασίας του Μελιές που γυρίστηκαν το 1897 και έβαζαν την Ελλάδα στο επίκεντρο του κινηματογραφικού ενδιαφέροντος. Στον επίσημο κατάλογο της γαλλικής εταιρίας Πατέ με αύξοντα αριθμό 733 αναφέρεται επίσης μια κωμική σκηνή αγνώστων λεπτομερειών, μήκους 20 μέτρων με τίτλο «Danse des Grecs», δηλαδή «Χοροί των Ελλήνων» - μάλλον ακόμη μια ταινία μυθοπλασίας, γυρισμένη στο στούντιο του Μελιές.


Σημειώσεις:
1 «Παρότι δεν είχα είδα ταινίες μέχρι το 1901, είδα δυο κινηματογραφικές εικόνες να λαμβάνονται χρόνια πριν, οι οποίες,, αν υπήρχαν σήμερα, θα ήταν μοναδικές – μία το 1897 στην Κρήτη, που τότε βρισκόταν στα χέρια ενός Στρατού Κατοχής των Έξι Μεγάλων Δυνάμεων εξαιτίας μιας διαμάχης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας για την κυριαρχία του Νησιού. Στις 22 Ιουνίου, δέκατη έκτη επέτειος της ενθρόνισης της Βασίλισσας Βικτορίας, τα πολεμικά πλοία στον κόλπο του Ηρακλείου απέδωσαν δυνατά ένα Βασιλικό Χαιρετισμό κι εμείς στη στεριά ανάψαμε πυροτεχνήματα και αναφωνήσαμε τρία ζήτω για την Αυτής Μεγαλειότητα. Όλοι οι πολεμικοί ανταποκριτές ήταν εκεί και ο διάσημος Φρεντ Βίλιαρς κινηματογραφούσε τη σκηνή» έγραφε ο Κόιν σε επιστολή του, που αναπαράχθηκε από διάφορα έντυπα, όπως το The Journal of the Association of Cine-Technicians (τ. Νοεμβρίου 1935, σελ. 66).

2 Χάιλαντερς = Σύνταγμα του βρετανικού στρατού, αποτελούμενο από άνδρες με καταγωγή από τα βόρεια υψίπεδα της Σκοτίας.

Πηγές:
Η εξαιρετική διπλωματική διατριβή του Steven Bottomore με τίτλο «Filming, faking and propaganda: The origins of the war film, 1897-1902», που διενεργήθηκε για λογαριασμό του πανεπιστημίου της Ουτρέχτης το 2007 και η οποία είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο. 
Η αυτοβιογραφία του Φρέντερικ Βίλιερς με  τίτλο Villiers: His Five Decades of Adventure volume II, Harper & Brothers Publishers, New York and London, Nov. 1920.
Η μελέτη του Νίκου Θεοδοσίου με τίτλο «Πόλεμος και κινηματογράφος στην Ελλάδα», ειδική έκδοση του Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καλαμάτας το 2002.
Δημοσιεύματα των ξένων εφημερίδων και περιοδικών: The Journal of the Association of Cine-Technicians (Νοέμβριος 1935), The Argus (Ιούλιος 1899· εφημερίδα της Αυστραλίας), The Daily News (Απρίλιος 1916· εφημερίδα της Αυστραλίας), The Daily Star (Απρίλιος 1918· εφημερίδα του Μπρούκλιν), The Register (Απρίλιος 1916· εφημερίδα της Αυστραλίας), The Sun (Οκτώβριος 1914· εφημερίδα της Νέας Υόρκης)
.... και των ελληνικών εφημερίδων Εμπρός και Σκριπ τον Απρίλιο του 1900.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου